Trước khi loạt sút luân lưu trở thành phần quen thuộc của các trận cầu đỉnh cao, bóng đá thế giới từng đối diện với một vấn đề nan giải: Làm thế nào để xác định đội chiến thắng khi hai đội hòa nhau sau 90 phút chính thức và hiệp phụ?
Trong giai đoạn đầu của thế kỷ 20, các trận đấu loại trực tiếp thường được xử lý bằng cách tổ chức đá lại – tức là chơi lại toàn bộ trận đấu ở một ngày khác. Giải pháp này có vẻ công bằng, nhưng tốn kém và không thực tế, đặc biệt khi lịch thi đấu dày đặc hoặc đội bóng phải di chuyển xa.
Khởi nguồn từ những trận hòa bất tận
Trong một số giải đấu quốc tế, ban tổ chức còn chọn cách bốc thăm hoặc tung đồng xu để phân định đội đi tiếp. Đáng nhớ nhất là trận bán kết Euro 1968 giữa Ý và Liên Xô, nơi chiếc vé vào chung kết được định đoạt bằng… một đồng xu.
Sự bất hợp lý và thiếu kịch tính trong các cách phân định như vậy khiến làng túc cầu thế giới kêu gọi cần một phương thức mới – một cuộc đối đầu trực diện, mang tính may rủi nhưng ít ra vẫn liên quan đến bóng đá.
Ý tưởng về loạt đá luân lưu bắt đầu manh nha từ những năm 1950, nhưng phải đến cuối thập niên 1960, ý tưởng này mới được xem xét nghiêm túc. Một trong những người đầu tiên đề xuất phương án sút luân lưu là luật sư người Đức Karl Wald. Ông tin rằng một loạt sút luân lưu sẽ đảm bảo yếu tố công bằng và giảm thiểu sự phụ thuộc vào vận may hoàn toàn như bốc thăm.
Năm 1970, UEFA và FIFA chính thức chấp thuận áp dụng hình thức sút luân lưu để phân định thắng thua trong các trận đấu loại trực tiếp khi hòa nhau sau 120 phút. Lần đầu tiên hình thức này được sử dụng tại một giải đấu lớn là tại European Cup năm 1970.
Trận đấu đầu tiên trong lịch sử bóng đá đỉnh cao phải giải quyết bằng loạt sút luân lưu là cuộc đối đầu giữa Hull City và Manchester United tại bán kết Watney Cup năm 1970. Nhưng loạt đấu luân lưu đầu tiên gây chấn động là tại World Cup 1982, khi Tây Đức đánh bại Pháp 5-4 ở loạt sút sau trận hòa 3-3 – một cuộc đấu súng đầy cảm xúc và được mệnh danh là “trận đấu thế kỷ”.
Nghệ thuật và tâm lý trong loạt đấu súng
Loạt sút luân lưu không chỉ là thử thách về kỹ thuật mà còn là cuộc chiến tâm lý thực sự. Cầu thủ đứng trước quả bóng, trước hàng triệu ánh mắt dõi theo, với áp lực của kỳ vọng quốc gia đè nặng trên vai. Không ít ngôi sao lớn như Roberto Baggio, David Beckham hay Cristiano Ronaldo từng gục ngã trước chấm 11 mét.
Tâm lý là yếu tố quyết định. Các nghiên cứu khoa học chỉ ra rằng tỉ lệ thành công của cú sút đầu tiên ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả cả loạt. Điều này lý giải vì sao phần lớn các HLV chọn cho đội mình sút trước nếu có quyền lựa chọn.
Các thủ môn cũng không còn là những người bị động. Từ phong cách “khiêu vũ” của Bruce Grobbelaar năm 1984 đến sự lạnh lùng của Manuel Neuer hay thần thái của Emi Martínez – họ học cách đọc ngôn ngữ cơ thể, nghiên cứu dữ liệu về hướng sút ưa thích của đối thủ để đưa ra quyết định đúng đắn.
Sự phát triển công nghệ và dữ liệu lớn ngày nay còn giúp đội ngũ huấn luyện có thể phân tích từng cầu thủ đối phương, biến loạt sút luân lưu thành một trò chơi chiến thuật không kém phần tinh vi so với các tình huống trên sân cỏ.
Những khoảnh khắc bất tử và định mệnh của bóng đá hiện đại
Loạt đá luân lưu đã tạo nên không ít khoảnh khắc vĩ đại hoặc tàn khốc trong lịch sử bóng đá.
Ở World Cup 1994, cú sút bay vọt xà của Roberto Baggio trong trận chung kết giữa Brazil và Ý không chỉ khép lại giấc mơ vô địch của người Ý mà còn ám ảnh anh suốt phần đời còn lại. Baggio sau này thừa nhận: “Tôi có thể quên đi nhiều điều, nhưng không thể quên cú sút đó”.
World Cup 2006 cũng kết thúc bằng loạt sút luân lưu khi Italy đánh bại Pháp sau khi Zinedine Zidane bị thẻ đỏ vì cú húc đầu nổi tiếng. Hay tại Euro 2020, loạt sút luân lưu một lần nữa đưa người Ý lên đỉnh châu Âu, trong khi ba cầu thủ trẻ của Anh (Saka, Sancho, Rashford) hứng chịu làn sóng phân biệt chủng tộc sau khi sút hỏng.
Không chỉ ở các giải lớn, sút luân lưu còn chứng kiến những khoảnh khắc “đi vào sử sách” như cú Panenka đầy táo bạo tại Euro 1976, cú đá lạnh lùng bằng gót của Awana Diab (UAE), hay thủ môn Tim Krul được tung vào chỉ để bắt luân lưu tại World Cup 2014 và thành công mỹ mãn.
Tương lai của loạt sút luân lưu – Giữ lại hay thay đổi?
Loạt đá luân lưu dù hấp dẫn và kịch tính vẫn thường xuyên bị chỉ trích là “trò chơi may rủi”. Một số người cho rằng việc để một giải đấu lớn kết thúc bằng một loạt sút kiểu xổ số là không công bằng. Tuy nhiên, bóng đá chưa tìm ra phương án nào tốt hơn. Đá lại trận là không khả thi. Ghi bàn vàng (golden goal) đã từng thử nghiệm nhưng gây tranh cãi và bị loại bỏ.
FIFA và IFAB đã cân nhắc nhiều giải pháp như “ABBA penalty” (thay đổi lượt sút theo mô hình tie-break tennis) để giảm lợi thế của đội sút trước. Dù vậy, tính ổn định, dễ hiểu và sự kịch tính khiến loạt sút luân lưu tiếp tục là phần không thể thiếu trong bóng đá đỉnh cao.
Trong tương lai, có thể các công nghệ như AI và phân tích dữ liệu sẽ tiếp tục làm thay đổi cách tiếp cận loạt sút luân lưu – từ chọn người sút, hướng sút đến phân tích tâm lý cầu thủ.
Loạt đá luân lưu là nơi bóng đá chạm đến giới hạn cảm xúc con người. Đó là nơi trái tim người hâm mộ ngừng đập theo từng bước chân cầu thủ, nơi các huyền thoại được sinh ra hoặc sụp đổ chỉ trong vài giây.
Từ một giải pháp kỹ thuật cho đến biểu tượng của cảm xúc, sút luân lưu đã đi một hành trình dài trong bóng đá. Và cho dù mang lại vinh quang hay nước mắt, chấm 11 mét sẽ mãi là điểm hẹn giữa bóng đá và định mệnh.
Nguồn tin: Bongdalu
